Modern Çağın Tuzakları: Davranışsal Bağımlılıklar

Davranışsal Bağımlılık Nedir?

Bağımlılık genellikle alkol ya da maddeyle ilişkilendirilse de, son yıllarda davranışsal bağımlılıklar da ciddi bir halk sağlığı sorunu haline gelmiştir. Kişi başlangıçta eğlence ya da rahatlama için başladığı bir davranışı, zamanla kontrol edemez hale gelir ve günlük işlevselliğinde bozulma yaşar.

Davranışsal Bağımlılık Türleri

Kumar Bağımlılığı

DSM-5’te tanımlanmış tek davranışsal bağımlılıktır. Kişi, kayıplarına rağmen kumarı sürdürür ve ciddi mali, sosyal ve psikolojik sorunlar yaşar.

Oyun Oynama Bağımlılığı

ICD-11’de tanımlanan bu bağımlılık, özellikle gençlerde giderek artmaktadır. Dijital oyunlar kişinin sosyal hayatını, eğitimini ve sağlığını olumsuz etkileyebilir.

Sosyal Medya ve İnternet Bağımlılığı

Saatlerce sosyal medyada vakit geçirmek, kişinin uyku düzenini bozabilir, akademik ve iş performansını düşürebilir.

Alışveriş Bağımlılığı

“Alışveriş yapmazsam rahatlayamıyorum.” düşüncesiyle sıkça tekrarlanan alışveriş davranışı, maddi sorunlara ve suçluluk duygusuna yol açar.

Cinsel Davranış ve Pornografi Bağımlılığı

Kişinin sosyal ilişkilerini, özsaygısını ve günlük yaşamını olumsuz etkileyen kompulsif davranışlardır.

Yeme Davranışıyla İlgili Bağımlılıklar

Kontrolsüz yeme atakları veya sürekli diyet döngüleri, hem fiziksel hem de ruhsal sağlığı olumsuz etkiler.

Çalışma ve Egzersiz Bağımlılığı

Toplumda çoğu zaman “pozitif” olarak görülen bu davranışlar, aşırıya kaçtığında ciddi tükenmişlik ve sağlık sorunlarına yol açabilir.

Alışkanlık mı Bağımlılık mı?

Her alışkanlık bağımlılık değildir. Bir davranışın bağımlılık sayılması için şu kriterler aranır:

• Kontrol kaybı

• Tolerans (daha fazlasına ihtiyaç duyma)

• Yoksunluk belirtileri

• Tekrarlama eğilimi

• Günlük işlevsellikte bozulma

👉 Bağımlılığın bir çok tanımı var ama benim en çok beğendiğim Prof.Dr. Hakan Türkçapar Hoca'nın tanımı: “Aslında ihtiyaç olmayan bir şeyin ihtiyaç haline gelmesi”

Bağımlılık ve Dopamin

Davranışsal bağımlılıkların temelinde, madde bağımlılığında olduğu gibi, mezolimbik dopamin sistemi etkin rol oynar. Kumar kazancı, oyunda seviye atlama veya sosyal medyada “beğeni” alma gibi durumlar dopamin salınımını tetikler. Bu da pekiştirme döngüsü yaratır: Kişi davranışı tekrar etmeye motive olur.

Bağımlılığı Besleyen Psikolojik Faktörler

• Klasik ve edimsel koşullanma

• Otomatik düşünceler (“Bu kez kazanacağım.”)

• Yalnızlık ve stres

• Olumsuz duygulardan kaçma isteği

• Dürtüsellik ve sürekli uyaran arayışı

  
  

Davranışsal Bağımlılıkların Kısır Döngüsü

Bilişse Davranışçı Formülasyon-Kısır Döngü

1. Tetikleyici: Can sıkıntısı, stres, sosyal medya bildirimi

2. Otomatik Düşünce: “Biraz bakarsam rahatlarım.”

3. Duygu: Geçici keyif, ardından suçluluk

4. Davranış: Kumar, sosyal medya, alışveriş vb.

5. Sonuç: Kısa vadede rahatlama, uzun vadede pişmanlık

Davranışsal Bağımlılık Tedavisi

Değişim için ilk ve en önemli basamak motivasyondur. Çünkü bağımlılıkta kişi istemedikçe tedavi süreci ilerlemez. Değişim motivasyonunu sağlamak en sık uygulanan yöntemlerden birisi değişim terazisidir. Bunu kumar bağımlılığı üzerinden örneklendirelim isterseniz. Burada yazılan cümleler tabiki bağımlı olan kişinin kendi cümleleri olması çok kıymetli...

	Devam Etmenin Avantajları	Devam Etmenin Dezavantajları
Kısa Vadede	- Heyecan ve adrenalin duygusu - Zaman geçirmenin kolay bir yolu - “Kolay para” kazanma umudu - Sorunlardan geçici uzaklaşma	- Para kaybı ve borçlanma - Zamanın boşa gitmesi - Stres, suçluluk ve pişmanlık - Uyku ve iş veriminde düşüş
Uzun Vadede	- Sosyal çevrede “oyun arkadaşı” edinme	- Finansal çöküş, borç batağı - Aile ve arkadaş ilişkilerinde bozulma - İş kaybı, sosyal izolasyon - Artan depresyon, kaygı, suçluluk duyguları

	Bırakmanın Avantajları	Bırakmanın Dezavantajları
Kısa Vadede	- Para kaybı durur, ekonomik rahatlama başlar - Suçluluk ve pişmanlık azalır - Aile içi huzur artar	- Başta boşluk ve sıkıntı hissi - Kumarın sağladığı heyecanı kaybetme - Sosyal çevre kaybı (kumar arkadaşlarıyla kopma)
Uzun Vadede	- Finansal güvenlik sağlama - Sağlıklı ilişkiler kurma - Daha fazla zaman ve enerji kazanma - Özgüvenin artması, hayat kontrolünün yeniden kazanılması	- Eski alışkanlıkların özlemi (nüks riski) - Stresle baş etmek için yeni yollar bulma zorunluluğu

Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT)

Kişinin düşünce ve davranış döngülerini fark etmesini ve yeniden yapılandırmasını sağlar.

Tetikleyicileri fark etmek, duyguları yönetmeyi öğrenmek ve sağlıklı başa çıkma becerileri geliştirmek sürecin önemli adımlarıdır.

Depresyon, anksiyete, dikkat eksikliği gibi ek psikiyatrik sorunların ele alınması tedaviyi güçlendirir.

Sıkıntıya tahammülü artırmak

Değerlerle Temas

Psikolojik ihtiyaçların karşılanması (özerklik, yeterlilik, ilişkililik)

Sorun çözme becerilerinin artırılması

Yakınlarımıza Nasıl Destek Olabiliriz?

• Onları yargılamadan dinlemek

• İhtiyaçlarını anlamaya çalışmak

• Değişim motivasyonlarını desteklemek

• Profesyonel yardım almalarına rehberlik etmek

Davranışsal bağımlılıklar günümüzde giderek yaygınlaşıyor ve önümüzdeki yıllarda daha ciddi sonuçlarını görebiliriz. Erken farkındalık, destek ve doğru tedavi yöntemleri ile bu döngüyü kırmak mümkün. Sağlıklı yaşamın yolu, bağımlılıklar yerine denge, anlam ve değerlerle temas kurmaktan geçiyor.