DAVRANIŞIN GİZLİ REHBERİ: DÜŞÜNCE VE İNANÇLAR

Gün içinde bir çok karar alır ve farklı şekillerde davranış sergileriz. Davranışlarımız ister otomatik olsun ister bilinçli olsun, birçok faktör tarafından etkilenir. Bu faktörlerin başında gelen düşünce ve inançlara yakından bakalım.

Örneğin bu yazının başlığını gördünüz ve ilginizi çekti. Zihninizden ‘’bu yazıdan bir şeyler öğrenebilirim ve bana faydası olabilir’’ diye bir düşünce geçti. Siz de şu anda bu satırları okumaya başladınız. Öte yandan başka birisi aynı şekilde ilgisini çeken bir başlık olmasına rağmen ‘’Daha sonra okurum’’ düşüncesiyle başka bir şeyle meşgul olmaya devam etti. Gördüğünüz gibi zihnimizden anlık olarak geçen düşünceler bile kararlarımızı ve davranışlarımızı belirleyebiliyor.

Bilişsel kurama göre otomatik düşüncelerin kaynağı ise daha kemikleşmiş olan ara inançlar ve temel inançlarımız. Örneğin mesajına hemen dönüş yapmayan bir arkadaşı hakkında ‘’beni umursamıyor’’ otomatik düşüncesine sahip birisinin ‘’mesaja hemen cevap verilirse seviliyorum’’ gibi bir zihinsel kuralı ya da ara inancı olabilir. Biraz daha derine inilirse ‘’sevilmeme’’ gibi bir temel inancı da ortaya çıkabilir. 

Başka bir örnek üzerinden gidecek olursak;

Durum: Sosyal bir ortamda sunum yapmanız isteniyor

Duygu: Kaygı, korku  (çarpıntı, kas gerginliği gibi bedensel belirtiler)

Düşünce: Rezil olurum   (ara inanç: hata yapmak yetersizliktir temel inanç: yetersizim)

Davranış: Bir bahane ile sunum yapmaktan vazgeçme  

İnançlar nasıl oluşur?

Bu inançlar çocukluktan itibaren oluşmaya başlar hepimizde. Yaşadığımız olaylar, yetiştiğimiz çevre, ebeveyn ve öğretmen tutumları algılarımızı belirlemeye başlar. Küçükken çok güvendiği bir yakınından zarar gören birisi ‘’insanlara güvenilmez’’ gibi bir inanç geliştirebilir. Okulda öğretmeni tarafından sadece başarılı olduğunda sevilen ve takdir edilen birisi ‘’sevilmek için başarılı olmalıyım’’ diye inanmaya başlayabilir. Kaygılı bir ebeveyn ile büyüyen bir çocuğun ‘’dünya tehlike bir yerdir’’ inancı gelişebilir. Bazen de toplumdan etkilenir inançlarımız; ‘’erkekler ağlamaz’’, ‘’kadınlar sessiz olmalı’’ gibi.

İnançlar nasıl gelişir?

İnançlar davranışı şekillendirdikçe tekrar tekrar aynı döngü yaşanır bu inanç pekişir. Öte yandan yaşantı deneyimlerimizde inançlara uygun verilere dikkat kesilme ve onları destekleyen kanıtları toplama eğiliminde oluruz. Buna dikkat yanlılığı ve bilişsel çarpıtmalar da denir. Zamanla inançlar sorgulanmadan otomatikleşir ve davranışları da otomatik hale getirebilir.

Peki düşünce ve inançların etkisi tek taraflı mı?

Tabiki hayır çünkü davranışlarımız da sonuçları itibariyle düşünceleri etkiler. Sunum yapmaktan hep vazgeçen birisinin ‘’rezil olurum’’ düşüncesi test edilemediği için güçlenir. Bu şekilde hata yapmamak adına hiçbir şey yapmamaya odaklanır. Çünkü yetersiz olmamanın ve hata yapmamanın en garantili yolu denememektir. Tahmin edeceğiniz üzere kısır bir döngüye giren sürecin bedeli kaygı, korku yaşamak ve kişinin istediği eylem ve alışkanlıklardan uzaklaşmak olur. Bu döngüye yavaş yavaş girdiği için de fark edemez davranışın gizli rehberlerini.

Elbette sadece olumsuz inançlar değil olumlu inançlar da oluşur ve hayatımıza yön verebilir. Örneklendirecek olursak;

Dünya ve gelecek hakkında; hayat güzeldir veya hayat acımasızdır

Diğer insanlar hakkında; insanlar güvenilir veya herkes menfaat peşinde

Kendimiz hakkında; sevilmeye değerim veya sevilmiyorum.

Bu inançlar ve kurallar değişir mi? Değişirse nasıl değişir?

Diğer yazımızda bunu irdeleyeceğiz.

Dr. Mustafa İspir